Διαβάζοντας Ολόκληρα Λογοτεχνικά βιβλία στην Τάξη: Πριν, Κατά τη Διάρκεια και μετά την Ανάγνωση

Ας το παραδεχτούμε.

Όλοι θέλουμε οι μαθητές μας να αγαπήσουν το διάβασμα. Όχι μόνο γιατί το απαιτεί το πρόγραμμα σπουδών, αλλά γιατί ξέρουμε πόσο σημαντικό είναι για τη σκέψη, τη φαντασία και –τελικά– τη ζωή τους.

Κι αν υπάρχει ένας τρόπος να φέρουμε τα παιδιά πιο κοντά στα βιβλία, αυτός είναι η επαφή τους με ολόκληρα λογοτεχνικά έργα.

Σε αυτό το άρθρο, εξετάζω τους λόγους που είναι πολύ σημαντικό να διαβάζουμε ολόκληρα λογοτεχνικά βιβλία με τα παιδιά σας στην τάξη και μοιράζομαι ιδέες και προτάσεις για να μεταμορφώσουμε την εμπειρία της ανάγνωσης σε κάτι ζωντανό και απολαυστικό για τα παιδιά.

Και εμείς οι εκπαιδευτικοί, ξέρουμε πως η ανάγνωση δεν είναι μόνο μια δεξιότητα - είναι μοίρασμα, ανακάλυψη και χαρά.

Επιστημονικές Αναφορές για τη Λογοτεχνία στο Σχολείο

Αξίζει σε αυτό το σημείο και πριν αναφέρουμε τα οφέλη της ανάγνωσης ολόκληρων κειμένων στην τάξη, να κάνουμε μια μικρή μόνο αναφορά και στα οφέλη της λογοτεχνίας εν γένει.

Η μελέτη του Carol D. Lee (2011) αναδεικνύει τη σημασία της λογοτεχνίας στην ανάπτυξη της κριτικής σκέψης και της συναισθηματικής νοημοσύνης των μαθητών. Η έρευνα τονίζει την ανάγκη για μια διεπιστημονική προσέγγιση στη διδασκαλία της λογοτεχνίας, ενσωματώνοντας γνωστικές, συναισθηματικές και ηθικές διαστάσεις. Η μελέτη των Gabrielsen, Blikstad-Balas και Tengberg (2019) εξετάζει τον τρόπο με τον οποίο οι εκπαιδευτικοί της δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης χρησιμοποιούν τα λογοτεχνικά κείμενα στην τάξη. Η έρευνα αποκαλύπτει ότι, παρά την αναγνώριση της αξίας της λογοτεχνίας, η χρήση της συχνά περιορίζεται σε αναγνώσεις για προσωπική ευχαρίστηση, χωρίς να ενσωματώνεται πλήρως στην εκπαιδευτική διαδικασία.

Η έρευνα των Witte και Jansen (2016) αποκαλύπτει ότι οι μαθητές εκτιμούν τη διδασκαλία της λογοτεχνίας όταν αυτή συνδέεται με προσωπικές εμπειρίες και συναισθηματική εμπλοκή.  Η μελέτη των Tsang, Paran και Lau (2020) αναλύει τα γλωσσικά και μη γλωσσικά οφέλη της λογοτεχνίας στην εκπαίδευση ξένων γλωσσών. Η έρευνα δείχνει ότι η λογοτεχνία ενισχύει την κατανόηση της γλώσσας, την ανάπτυξη λεξιλογίου και την ενσυναίσθηση, ενώ παράλληλα προάγει την πολιτισμική κατανόηση. 

Γιατί αξίζει να διαβάζουμε ολόκληρα λογοτεχνικά βιβλία με τα παιδιά

Η αγάπη για την ανάγνωση καλλιεργείται αποτελεσματικότερα, όταν η αναγνωστική εμπειρία δεν είναι αποσπασματική αλλά περιλαμβάνει ολόκληρα λογοτεχνικά έργα.

Η ανάγνωση ολόκληρου του λογοτεχνικού έργου, σε αντίθεση με την ανάγνωση αποσπασμάτων, προσφέρει παιδαγωγικά και λογοτεχνικά

πλεονεκτήματα, καθώς παρέχει μια ολοκληρωμένη εμπειρία και προάγει τη βαθύτερη κατανόηση του κειμένου.

Σίγουρα, τα αποσπάσματα έχουν τη θέση τους. Είναι γρήγορα, εύχρηστα, βοηθούν στην κατανόηση συγκεκριμένων σημείων.

Όμως... μοιάζουν λίγο σαν να δείχνεις στα παιδιά ένα κομμάτι παζλ και να περιμένεις να καταλάβουν ολόκληρη την εικόνα.

Αν θέλουμε τα παιδιά να μπουν πραγματικά σε έναν λογοτεχνικό κόσμο, να δεθούν με τους ήρωες, να ακολουθήσουν την πλοκή μέχρι το τέλος, χρειάζονται το βιβλίο στο σύνολό του.

Τι κερδίζουμε (και τι κερδίζουν τα παιδιά)

• Αναγνωστική εμπειρία με αρχή, μέση και τέλος. Τα παιδιά βιώνουν τη σταδιακή εξέλιξη της ιστορίας, βλέπουν τους ήρωες να αλλάζουν, ζουν τις ανατροπές και τις λύσεις.

  
  

• Συναισθηματική σύνδεση. Οι αναγνώστες ταυτίζονται, θυμώνουν, γελούν και συγκινούνται. Και αυτό είναι το πρώτο βήμα για να αγαπήσουν τη λογοτεχνία.

  
  

• Πλούτος θεμάτων και ερμηνειών. Μέσα σε ένα πλήρες έργο ξετυλίγονται ιδέες, αξίες και συναισθήματα που δύσκολα «χωρούν» σε ένα απόσπασμα. Επιπλέον, δίνεται η ευκαιρία για ολιστικές αναγνώσεις, για συνδέσεις με άλλα μαθήματα και μορφές τέχνης.

  
  

• Γλωσσική ανάπτυξη. Η γλώσσα των λογοτεχνικών έργων –ειδικά όταν είναι καλογραμμένα και κατάλληλα για την ηλικία των παιδιών– καλλιεργεί τη φαντασία, τον προφορικό και γραπτό λόγο, τη δημιουργική σκέψη.

  
  

Πώς μπορούμε να το πετύχουμε;

• Επιλέγουμε ένα λογοτεχνικό έργο που να «μιλάει» στην ηλικία και στα ενδιαφέροντα των παιδιών.

  
  

• Διαβάζουμε συλλογικά στην τάξη ή προτείνουμε ατομική ανάγνωση με παράλληλη συζήτηση.

  
  

• Δημιουργούμε γέφυρες με άλλα μαθήματα: συνδέσεις με την Ιστορία, τη Γεωγραφία, την Τέχνη, τη Μουσική. Η διαθεματικότητα δεν είναι θεωρία – γίνεται πράξη μέσα από το ίδιο το βιβλίο.

  
  

• Χρησιμοποιούμε το έργο ως αφετηρία για παιχνίδια ρόλων, θεατρικά δρώμενα, εικαστικές δημιουργίες ή δημιουργική γραφή.

  
  

• Φροντίζουμε να υπάρχει πρόσβαση σε βιβλία μέσα από τη σχολική βιβλιοθήκη – και ενθαρρύνουμε την ανάγνωση στο σπίτι, χωρίς πίεση.

Ας δούμε μαζί μερικές εμπνευσμένες δραστηριότητες που μπορούμε να εφαρμόσουμε στην τάξη μας! Οι προτεινόμενες δραστηριότητες οργανώνονται στα τρία στάδια: 1) πριν την ανάγνωση, 2) κατά την ανάγνωση και γ) μετά την ανάγνωση.

Ζωντανεύοντας κάθε βιβλίο στην τάξη: πριν, κατά και μετά την ανάγνωση!

📖 Πριν την ανάγνωση

Η αναγνωστική εμπειρία δεν ξεκινά απλώς όταν ανοίγουμε την πρώτη σελίδα ενός βιβλίου.

Ξεκινά πολύ νωρίτερα – με την περιέργεια, την προσμονή, το πρώτο βλέμμα στο εξώφυλλο, την αίσθηση ότι "κάτι ξεχωριστό" ετοιμάζεται να συμβεί.

Πριν την ανάγνωση θέλουμε να χτίσουμε τις «γέφυρες» ανάμεσα στα παιδιά και την ιστορία.

Πώς; Με ιδεοθύελλες, με υποθέσεις, με παγωμένες σκηνές που αποδίδουν με το σώμα τους τα παιδιά, δίνοντας μορφή στις πρώτες εντυπώσεις τους.

Παράδειγμα: Διαβάζουμε μόνο τον τίτλο του βιβλίου και κοιτάμε το εξώφυλλο. Ζητούμε από τα παιδιά να μαντέψουν τι θα συμβεί, ή να σχηματίσουν μια μικρή ιστορία με βάση την εικόνα.

Στη συνέχεια, τα παιδιά μπορούν να συνεργαστούν σε μικρές ομάδες και να επεξεργαστούν τις διαφορετικές εικόνες του βιβλίου.

Να συζητήσουν για το περιεχόμενο της κάθε εικόνας, να προβούν σε εικασίες, να προσπαθήσουν να αποδώσουν το περιεχόμενό τους στις υπόλοιπες ομάδες της τάξης με την τεχνική της «παγωμένης εικόνας».

Στην ουσία αποδίδουν την εικόνα με τα σώματά τους, όπως την αντιλαμβάνονται, χωρίς κίνηση και χωρίς λόγια.

Όταν ολοκληρωθεί η παρουσίαση των εικόνων, όλα τα παιδιά προσπαθούν να συνδέσουν τις εικόνες των ομάδων τους συνθέτοντας την ιστορία.

🌀 Κατά τη διάρκεια της ανάγνωσης

Η τάξη μετατρέπεται σε σκηνή θεάτρου, σε χάρτη γεωγραφίας, σε ταξιδιωτικό γραφείο, σε εργαστήριο συναισθημάτων!

Τα παιδιά:

• Μπαίνουν σε ρόλους και παίζουν την «ανακριτική καρέκλα», όπου ένας μαθητής υποδύεται έναν ήρωα, κάθεται σε μια καρέκλα στη μέση της αίθουσας και τα υπόλοιπα παιδιά τον ρωτούν για τις επιλογές και τα συναισθήματά του,

• Αποτυπώνουν σκέψεις και συναισθήματα σε φιγούρες στον τοίχο, γράφοντας τι νιώθει ο ήρωας μέσα στο περίγραμμα που φτιάχνουν για αυτόν και σκέψεις δικές τους έξω από αυτό το περίγραμμα.

• Αναζητούν τις χώρες όπου διαδραματίζεται η ιστορία σε έναν παγκόσμιο χάρτη και δημιουργούν κολάζ με εικόνες και στοιχεία για αυτές.

• Συμμετέχουν σε δραστηριότητες «Διάδρομος της συνείδησης», βοηθώντας τον ήρωα να πάρει δύσκολες αποφάσεις. Η δραστηριότητα αυτή είναι κατάλληλη όταν υπάρχει κάποιο δίλημμα. Κατά τη διάρκεια της δραστηριότητας ένα παιδί υποδύεται τον ήρωα, ο οποίος περνά ανάμεσα από δύο σειρές παιδιών, που του δίνουν συμβουλές με τη μορφή φράσεων. Μόλις ολοκληρώσει τη διέλευση, η οποία μπορεί να επαναληφθεί ακόμη μία φορά, ο ήρωας ανακοινώνει την απόφαση που πήρε, εξηγώντας πώς κατέληξε στη συγκεκριμένη άποψη.

Και μετά; 

Στη φάση αυτή οι μαθητές και οι μαθήτριες παράγουν τον δικό τους λόγο, όχι πια σε σχέση με τα επιμέρους κεφάλαια αλλά με το όλον του λογοτεχνικού έργου.

Ο σκοπός της φάσης αυτής είναι να διαπιστώσουν όλα τα μέλη της αναγνωστικής εμπειρίας τι καινούριο έμαθαν, ποιες αντιλήψεις σχημάτισαν, ποια συναισθήματα ένιωσαν μέσα από τις αναγνώσεις

και τις συζητήσεις τους.

Η φάση αυτή στοχεύει στον αναστοχασμό, στον εμπλουτισμό ή και την αναθεώρηση/τον μετασχηματισμό γνώσεων, ιδεών, στάσεων, αξιών, αντιλήψεων, πεποιθήσεων.

Παραδείγματα:

• Οι μαθητές/τριες αναλαμβάνουν δράση και σχεδιάζουν το δικό τους εξώφυλλο για το βιβλίο! Δουλεύουν ατομικά ή σε ομάδες, εκφράζοντας με εικόνες τη δική τους οπτική και αισθητική.

  
  

• Με έμπνευση από την εικόνα του εξώφυλλου, φαντάζονται και προτείνουν εναλλακτικούς τίτλους για το βιβλίο. Συζητούν τι κάνει έναν τίτλο ενδιαφέροντα και πώς μπορούν να δημιουργήσουν ευφάνταστες και δημιουργικές ιδέες που τραβούν το ενδιαφέρον.

  
  

• Οι μαθητές/τριες μοιράζονται ελεύθερα τα συναισθήματα και τις εντυπώσεις τους από την ανάγνωση. Αναζητούν βαθύτερα νοήματα, κάνουν συνδέσεις με τη δική τους ζωή και εκφράζον τις σκέψεις μας με λόγο προφορικό ή γραπτό, μέσα σε ένα κλίμα αλληλοσεβασμού και ενεργής ακρόασης.

  
  

• Πειραματίζονται δημιουργικά με την πλοκή: Προσθέτουν ή αφαιρούν χαρακτήρες και βλέπουν πώς αλλάζει η ιστορία. Ανακαλύπτουν πόσο δυναμικό και ευέλικτο μπορεί να γίνει ένα λογοτεχνικό κείμενο!

  
  

• Επιλέγουν αποσπάσματα που τους συγκίνησαν, τους έκαναν να σκεφτούν ή τους άρεσαν ιδιαίτερα, και τα συγκεντρώνουν σε ένα μικρό βιβλίο-άλμπουμ. Είναι ο προσωπικός τους θησαυρός από το ταξίδι τους στο βιβλίο!

  
  

• Γνωρίζουν βασικά στοιχεία της θεατρικής έκφρασης και δοκιμάζουν απλές τεχνικές δραματοποίησης και θεατρικού παιχνιδιού. Εκφράζονται με το σώμα, τη φωνή και τη φαντασία τους! Χωρίζονται σε ομάδες, επιλέγουν μια σκηνή από το έργο και γίνονται οι ήρωές της!

  
  

• Πραγματοποιούν τη χαρακτηριστική δραστηριότητα του Τζιάνι Ροντάρι «Τι θα συνέβαινε αν...». Τα παιδιά σε μικρές ομάδες μπορούν να συνεχίσουν την ιστορία είτε προφορικά είτε γραπτά: «Τι θα συνέβαινε αν ο/οι ήρωας/ες δεν...». Έτσι, θα προκύψουν νέες ιστορίες με διαφορετικό τέλος.

  
  

• Οι μαθητές/τριες αφηγούνται την ιστορία από τη σκοπιά ενός δευτερεύοντα ήρωα.

  
  

• Παρακολουθήσουν μια θεατρική παράσταση βασισμένη στο έργο που διαβάσατε είτε να οργανώσουν τη δική τους παράσταση. Παράλληλα, μπορούν να παρακολουθήσουν την κινηματογραφική μεταφορά του συγκεκριμένου λογοτεχνικού έργου.

  
  

• Τέλος, το έργο που διαβάσατε μπορεί να αποτελέσει την αρχή σε ένα ντόμινο βιβλίων, να οδηγήσει, δηλαδή και σε άλλες αναγνώσεις βιβλίων με παραπλήσιο περιεχόμενο.

Κλείνοντας…

Όποιο βιβλίο κι αν επιλέξετε, με λίγη φαντασία και πολλή εμπιστοσύνη στη δυναμική της τάξης, η ανάγνωση μπορεί να μεταμορφωθεί σε μια εμπειρία ζωής – για εσάς και για τους μαθητές σας.

Η λογοτεχνία δεν πρέπει να είναι άλλο ένα «μάθημα» στο πρόγραμμα. Είναι ευκαιρία για φαντασία, ανακάλυψη, κατανόηση του εαυτού και του άλλου. Είναι ψυχαγωγία με την ουσιαστική της έννοια: τροφή για την ψυχή.

Κι αν εμείς, ως εκπαιδευτικοί, αγαπάμε πραγματικά τα βιβλία, μπορούμε να περάσουμε αυτή την αγάπη και στα παιδιά. Όχι με πίεση, αλλά με έμπνευση, ενθουσιασμό και εμπιστοσύνη στη δυναμική της ίδιας της λογοτεχνίας.

Ας ξεκινήσουμε, λοιπόν, με ένα καλό βιβλίο. Ένα ολόκληρο βιβλίο!